Onerme : Üstadım, motor hususunda şöyle bir yaklaşım gözlemliyorum. ABD başta NATO ülkeleriyle karşılıklı bağımlılık / endüstriyel dolanıklık durumu bozulmasın diye çaba sarf ediliyor.

Ne yazık ki bu gözleminiz ortadaki gerçeklerin doğru bir ifadesi ve bizde buna katılmak durumundayız zira olgular bu genel gözlemi doğrular şekilde gelişmektedir. Ancak bu duruma karşın batı tarafından uygulanan ambargolar ve teknoloji aktarımının sekteye uğratılması gibi genel politikanın Türkiye nin hedeflerine zarar verdiği ve Milli Güvenlik Kurumunun Bağımsız Savunma Sanayi kararına gölge düşürdüğünü söyleyebiliriz.

Aslında devlet içinde batı yanlısı bir grubun faaliyetleri olarakda düşünülebilecek bir durum, bu duruma karşın yine Ukrayna-TEİ işbirliği ile KAAN için motor üretim çabası bu önermenizle ters düşmekte. Yada insansız hava araçları ve T-925 helikopter üretimi için Ukrayna merkezli motorların temin edilmesi. Sungur projesinde var olduğu ifade edilen Rus teknolojik yardımı gibi durumlarda akılda soru işaretleri oluşturmaktadır.

Onerme : Bu nedenle ülkemizin motor projeleri, belirli hedefler gözetilerek, çerçeve dışına çıkmadan yapılıyor. Ki tüm bunlar politik ve stratejik bir karar olarak değerlendirilmeli.

Bu noktada eğer çerçeve batı tarafından empoze edilen teknolojik ve politik söylemlerin Türkiye de uygulanması ise ne yazık ki bu durumun Türk Devletinin hayatı çıkarlarına kısa ve uzun dönemde zarar vereceğini düşünüyorum.

Türkiyenin hedeflediğini varsaydığımız bölgesel liderlik ve teknolojik olarak farklılaşma ile kendi altyapısını bağımsız olarak oluşturma arzusundanda uzaklaştıracak bir strateji olduğunu düşünmekteyim.

Onerme : Platforma yönelik ilk özgün motor projemiz,TEI-TS1400 idi. Bu motorun ATAK ve GÖKBEY helikopterine güç vermek için ele alındığı biliniyor. Sebebini ise, ABD’nin Pakistan’a ATAK satışını tıkamasında aramak lazım.

Neden tek motor olabildiğince çok farklı platformda kullanılmalı ?

Platform çeşitlendirme sayesinde elimizdeki motorun farklı kullanım olasılıklarının gerçeğe dönüştürülmesi sayesinde motor üretim adetlerinin arttırılmasının planlanması. Sabit yatırım maliyetinin üretim adedi artışı ile birim bazında düşürülmesi sonucunu doğuracaktır.

TEİ-TS1400 motoru ele alındığında aşağıdaki ek olası platformlarda kullanılmasının üretim adetlerini arttıracağı düşünülmektedir.

Elimizde hali hazırda sivil sertifikasyon sürecini devam ettiren bir motor var ve bu motor etrafında biçimlenecek Tek Motor Kargo RIHA 3 Ton , Çift Motor Kargo RIHA 6 Ton olmak üzere Gökbeyide dahil edersek 3 farklı platform sivil TS-1400 kullanılarak üretilebilir.

TS-1400 motorunun askeri olan güncellemesi T-629 projesine hayat verecek ve bu şekilde hem T-129 lisans antlaşmasının kısıtlarından kurtulup hemde dost müttefik ülkelere bağımsız olarak satılabilecek bir platform elde etmiş olacağız.Bu şekilde Pakistana satışımıza getirilen engellemede aşılabilecektir. Ancak Pakistan Çin yapımı Z-10 ile devam etme kararı almıştır.

Motorun askeri versiyonu kullanılarak insansız saldırı helikopteri tek motor ve yine askeri amaçlı kargo helikopteri çift motor gibi platformlar tasarlanarak kullanımı tek ürün-çoklu platform olmak üzere sunulabilir.

Yine TS-1400 un navalize bir versiyonu Naval Gökbey ve T-629 Naval ile 3 Ton İnsansız Rotorlu İSR, ASW amaçlı hava aracında kullanılabilecektir. Bu şekilde TS-1400 un en yüksek üretim sayılarına ulaşılacaktır.

Bu periyodda TEİ , motor üretimi için gerekli süper alaşım ve katmanlı imalat için gerekli hammadde metal tozu tedarik zincirini çeşitlendirecek ve seri üretim alt yapısını güçlendirecektir.

Sahada kullanım sonucu oluşacak ve motorun yaşam döngüsünde iyileştirmek için kullanılacak geri bildirimlerin toplanacağı şirket içi bu konuda uzmanlaşmış bir birim teşkil edilecek ilk aşamada yurtiçi geribildirimlerin tasarım bölümüne iletilmesi ile ürün olgunlaşma evresine girecek ve iyileştirmeler yapılacaktır. 2024 de üretilen motor ile 2032de üretim hattından çıkan motor iyileştirmeler yoluyla farklı olacaktır.

Yurtdışına yapılan platform satışları ile geribildirimler dahada zenginleşecek bununda ürün gelişimine olumlu katkısı olacaktır. TEİ ise bu sereçte geri bildirimleri değerlendiren ve tasarım birimine aktaran deneyimli bir kadro ve sisteme sahip olacaktır. Bu sistem ve kadronun oluşturulması bile başlı başına stratejik bir değer olacaktır.

Sahada kullanılan platformlarda tek tip motorun kullanılması sayesinde platformların bakım/tutum ve idamesi için eşsiz bir deneyim hazinesi oluşacak. Logistik avantaj kazanılacaktır. Bu süreçlerdeki gelişme ,yedek parça temini sürecinin kısalması ve kalitesinin artmasına neden olurken TEİ yedek parça tedarik sürecinde hali hazırda var olan deneyimine ek deneyim olanakları sunacaktır.

Platform sayısının çeşitlendirilmesi sayesinde motor üretim adetlerindeki artış ilgili motorun uluslararası alanda rekabet edilebilirliğini üst seviyelere çıkaracaktır. Günün sonunda TEİ bünyesinde bulunan ekibin deneyim kazanması, süreçleri mükemmelleştirmesi ve uzmanlaşması ile Türk Savunma Sanayi için eşsiz bir motor üretim, geliştirme, bakım ve idame alt yapısı kazanılmış olacaktır.

İlk başda yapılan AR-GE yatırımıda satış adedi artışı ile gelen gelirlerle bütçesel, organizasyonel ve mühendislik deneyimi yoluyla stratejik kazanım olarak geri donecektir ki Türkiye Cumhuriyeti nin stratejik hedefi bu olsa gerektir.

Onerme : TEI TF-6000/10000 motorlarında ise, insansız jet motorlu uçaklar hedefleniyor. Çerçeve dışına çıkılmaması dikkate şayan. Demek ki çerçeve, bir sebep ile çevrelenmiş durumda.

Ulus devletlerin birbiriyle acımasızca rekabet ettiği ve küresel politik kaymaların yaşandığı bir ortamda savunma sanayinin en önemli çekirdek sanayisi konumundaki motor üretim kabiliyetinin sınırlandırılması ve ne tür bir sebeble olursa olsun üretim altyapısı inşasının örselenmesi kabul edilebilir bir politika değildir. Her geçen gün bulanıklaşan ve belirsizleşen politik çerçeve. Ülkenin tüm teknolojik ve sanayi altyapısı ile gelecekte olası bir savaşa kendine yeter bir şekilde hazırlanmasını zorunlu kılmaktadır. Bu çabada tek motor-olabildiğince çok platform stratejisinin izlenmesinin doğru olacağına inanıyorum.

Onerme : Teknik açıdan bakıldığında iki motorlu bir HÜRJET, yada navalize bir başka tayyare tasarlamak mümkün müdür? Evet.

Aslında bu tasarımın yapılmasının mümkün olduğu noktada neden yapılmadığının sorgulanması gerektiğini düşünüyorum TS-1400 örneğinden yola çıkarsak tasarlana bir ürünün olabilecek maksimum sayıda platformda kullanılması ilgili sanayi altyapısının oluşturulması sürecinde olmazsa olmaz bi stratejik karardır. ABD den temin edilecek motorlar ve aktarılacak bütçe her ne kadar GE F404 birim fiyatı uygun görünsede yerli üretilecek TF-6000/10000 motoru %30 yüksek kalsada yerli motora ödenecek fazlanın yine ülke içinde kalacağı düşünüldüğünde ve bu yolla kazanılacak sanayi altyapısı, tedarik zincirinin kökleşmesi, yedek parça gelirlerinin ülke içinde kalacağı ve dahada önemlisi bu konuda uzmanlaşmış insan ve organizasyonların ortaya çıkmasının değeri ile mukayese edilemeyeceğini düşünüyorum.

Onerme : Ekonomik midir? Bence hayır. Zira blisk yapılı TEI TF-6000/10000; hem fiyat hem de bakım/tutum/idame açısından, tek GE F404 motoruna nazaran daha dezavantajlı olacaktır.

GE F404	TF-6000/10.000
Fiyat X	Fiyat X + %30 fazla odeme yurt icinde alt yapinin koklesmesi, uzman insanlarin egitimi ve idamesi ile organizasyon sureclerinin mukemmellestirilmesine aktarilacaktir.
Bakim/tutum/idame	Bakim/tutum/idame : Farkli platformlarda-Tek motor yaklasimi ile lojistik ortaklik temin edilecektir. Yedek parcanin yurt icinden temini bekleme suresini kisaltacaktir.
Sahada kanitlanmis teknoloji	Urunun Olgunlasma Sureci/Egrisi milli kurumlarimizin geri bildirimler yoluyla urunu olgunlastirmasina, hatalar/dogrular yoluyla ogrenmesine ve bu deneyimi organizasyonel bir yapiya donusturmesini saglayacaktir. Ornek olarak ASELSAN Cats, Cats+, Aselflir 500 verilebilir.
Aktarilacak Butce	Aktarilacak Butce yurt icinde kalacaktir.
Uzun Omur	Geri Bildirim/ Yoluyla iyilestirme Gelistirme/ Yontemiyle urun omrunun uzatilmasi Tedarik Zinciri/ Kalici bir tedarik sistemi yaratilmasi ve organizasyonel deneyim kazanimi essizdir.

Onerme : Ki bu kendini kanıtlamış, teknolojisi düşük lakin ömrü uzun motorun, lisans altında üretimi söz konusu. Navalize versiyonu da hazır. Açıktan bir beyanın, bu lisansın alınmasına zararı olacaktır…

Yukarda tüm saydıklarımdan sonra ABD nin hasmane tutumunun herhangi bir stratejik öneme haiz projede lisans altında motor üretimi gibi bu ülkeden temininin kazanımı sınırlı, maliyeti yüksek, politik olarak da tehlikeli bir karar olduğunu düşünüyorum.

Lisans alınması için susmanın ise, ABD karar alıcıların verecekleri kararın olumlu olması durumunda milli Türk sanayinin gelişmesini engelleyeceği yönündedir.

Onerme : Hürjet ve TF6000 örneğiniz bu projelerin gelişim süreci açısından isabetsiz. Sadece bu da değil, öncelikle bu konuları tartışan insanlar Hürjet’in muharip uçak olmadığını ve asıl rolünün jet tekamül uçağı olmak olduğunu unutuyor.

Hurjet jet tekamul ucagi olarak planlandi ancak silahli bir versiyonununda gelistirilebilecegi Sayin Temel Kotil tarafindan ifade edildi; “Yer testleri devam edecek olan HÜRJET’in ilk uçuşunu 2022 yılının sonunda gerçekleştirmesini, 2025 yılında da ilk HÜRJET’in envanterde yerini almasını ön görüyoruz. Silahlı versiyonu; hava – hava, hava – yer mühimmatı taşıyacak, 7 istasyonu olan ve 6000 lb yük taşıma kapasitesi olan bir versiyon olacak” ifadelerini kullandı.

Bu ifadeden tasarimdan itibaren cift amacli olarak kullanilabilecek sekilde tasarlandigi gorulmektedir.

Onerme : F404 acemi pilot hatalarını affedebilen, jet tekamül için en uygun motor. Aynısını TF6000 için düşünelim, yerli kullanımda bile henüz prototip aşamasındaki bir motoru jet tekamül uçağında kullanmak ne oranda makul? İhracat açısından müşteri ülke için zaten bu direkt dezavantaj.

TF-6000/10000 un henuz prototip asamasinda oldugu dogru ancak ABD ile yasanan politik gerilimi ve cikar catismalarimizin dusmanlik seviyesine varabilecek olmasi dusunuldugunde bu tasarim asamasinda ABD menseili bir motor ile tasarlaniyor olmasi risk azaltsada dediginiz gibi F404 un tedarik edilememesi politik olarak cikmaza giren iliskiler ve ambargolar dusunulerek prototip asamasindada olsa bu motorun jet tekamul ucaginda kullanilmasi dusunulmeliydi benzer bir motor ukrayna yapimi Ukrayna’nın Ivchenko-Progress AI-222K-25F art yakıcılı turbofan motorları daha sonraki L-15 versiyonlarına dahil edilmiştir.Uçağa iki adet Ivchenko Progress AI-222K-25F art yakmalı turbofan motoru güç vermektedir. Her bir motor 4,200 kg art yakıcı itiş gücü üretebilmektedir.Yükseklik 1,09 m’dir. Motorun hizmet ömrü 3000 uçuş saati, kuru ağırlığı ise 440 kg’dır.Cin uretimi jet tekamul ucagi platformunda Hongdu L-15 Falcon kullanilmakta ve ihracat edilmektedir.

Onerme : Yazıdaki lojistik avantaj konusun genele göre katılsam da Hürjet gibi “eğitim” uçağında nasıl bir lojistik avantaj bekleniyor? Silahlandırmaktan söz etseniz bile Hürjet, kapasitesi ve motor gücüyle silahlandırılabiliyor, TF6000 bu kapasiteyi kısıyor.

Yine TF-6000/10000 motorlari ile tasarlanabilecek ucaga ornek olarak alacagimiz L-15B’nin faydalı yük kapasitesi de dokuz sabit noktaya yüklenen yaklaşık dört ton silaha yükseltilmiştir: altı kanat altı, bir göbek pilonu ve iki kanat ucu rayı. Eğitmen koltuğu bunun yerine güdümlü silahları yönetmek üzere bir Silah Sistemleri Subayı tarafından kullanılabilir. Bir fotoğrafta göbek podunda 23 milimetrelik top, PL-5E ısı güdümlü havadan havaya füzeler (AA-2 ve Sidewinder ile uzaktan akraba), LT-2 lazer güdümlü bombalar ve otuz yedi mil uzaklıktaki hedeflere süzülmesini sağlayan katlanabilir kanatlara sahip LS-6 GPS güdümlü bombalar taşıyan bir L-15 görülmektedir. Daha modern PL-10 ve PL-12 görsel menzil ötesi radar güdümlü füzelerin (menzil altmış iki mil) yanı sıra diğer havadan karaya mühimmatların da taşınabileceği bildirilmektedir. Hongdu L-15 150m/s hızında tırmanabilir. Maksimum hızı 1,715km/s’dir. Uçağın menzili ve savaş yarıçapı sırasıyla 3,100km ve 550km’dir. Uçağın servis tavanı 16,000 m’dir. Maksimum havada kalma süresi iki saattir. Uçağın ağırlığı yaklaşık 4,960 kg ve azami kalkış ağırlığı 9,500 kg’dır.

Onerme : Hürjet’in detay tasarımı bittiğinde bile TF6000 ortada yoktu. Var olsaydı bile çift halde kullanılabilmesi için standart modelinin değişikliklere ihtiyacı olacaktı. Kısacası sizin “motora göre platform” felsefeniz hatalı.

Bu konuda hakli ne yazik ki burda Savunma Sanayi planlamasinin platform ihtiyaci dogmadan cok onceden tek-motor coklu platform stratejisi dogrultusunda olusturulmasi gerekiyordu. Ancak motora gore platform felsefemizin basarili bir uygulanis ornegi olarak PD-170 verilerbilir.

Onerme : Birincisi, Türkiye’nin çoğu zaman motoru merkeze alacak hazır halde motorları olmadı. İkincisi, olsaydı dahi yerlileşme ve millileşme kademeli olarak devam eder ve platform’dan başlar. Yoksa Kore dahil hiçbir ülke keyfinden yabancı alt sistem ve bileşen tercih etmiyor.

Bu bakis acisindaki hata artik motor ureten bir ulke konumuna geliyor olmamiz ve bu uretilen urunlerin olabildigince cok olasilikta platformda kullanilmasinin gerekliligidir. Bu planlamayi gerektiriyor. Gelecege bakmaliyiz..

Kore ortak elektronik alt sistemler kullanarak urun cesitlendirmesini nasil yapiyor asagidaki urun agaci genel bir ulusal stratejinin olusturuldugunu ve companent bazinda ortaklasa urunler kullanilabildigini gosterirken TEI PD-170 projesinin basarisida buna ornek teskil etmektedir.

Onerme : Yeterli yerlileşmeden sonra “motora göre platform” tutumu doğru ve faydalı olabilirdi.

Platform ihtiyaci olmadan cok onceden motor calismalari baslatilmali ve bu ihtiyaclar platform projeleri ile es zamanli olarak karsilanabilmelidir.

Onerme : Hayır, evrilemez. Bitmiş bir uçağın daha zayıf motorlarla çift motorlu olarak yeniden tasarlandığı havacılık tarihinde görülmüş bir şey değil.

ABD ile politik kopus yasandiginda yada GE-404 verilmediginde yada sinirlandirildiginda bu konuyu tekrar konusabiliriz. Gelecegi ongorup hazirlanmak zorundayiz ki olasi bir senaryodan bahsediyoruz. Cin ucagi ihtiyaclara gore tasarlanmis cift amacli egitim ve hafif taaruz konseptine guzel bir ornek. Bunun disinda uretim planlamasinda farkli pazarlara gore farkli ozelliklerde urun uretilebilir. Gelecekte Cin ucaklari ile Ortadogu, Afrika ve Uzak Dogu Asya ile Guney Amerika pazarinda rekabet edecegimiz dusunuldugunde elinizde yerel bir motor cozumu ile bir alternatifinizin olmasi Nijerya, Sili, Somali, Libya gibi ulkelerde avantaj saglayacaktir.

Ki bu ulkelere onerilerinizi yaparken platform satisi degil ulusal havacilik endustrilerinin kurulmasinda bir ortak olarak yaklasmakta fayda vardir ki bu sekilde platormun tum kompanentleri Turkiyeden gelirken ornegin Nijerya Havacilik Uzay Sanayi sirketi kurulup %51 Turk hissesi %49 Nijerya hissesi ile ucak montaji-uretimi baslatilir. Yonetim kurulu uyeleri ve Genel Mudur Nijeryali egitimli ve nazik bir beyfendiler olacaktir. Yillarca Turkiyede Universite egitimini ve calisma yillarini onemli Turk sirketlerinde geciren deneyimli Nijerya Havacilik ve Uzay Sanayii Genel Muduru, Nijerya baskani ilede yakin bir iliski sahibidir. Bu sirket sayesinde onbinlerce Nijeryaliya is sahasi acilirken ucuz is gucunden yararlanarak hem ucak montajini ornegin Cift Motorlu TF-10000 kullanan egitim ve yer saldiri amacli ucagi Nijerya yerli olarak uretecek(Montajlayacak-Turk uretimi motor ve avionikle) hemde Afrikanin dost ulkelerine Nijeryada montajlanmis bu ucaklar satilacaktir.

Bu sirada yillara yayilmis bicimde ucak icin gerekli parcalarda bu sirkette Turkiyeden giden makina ve aksam ile uretirilecek ve yapilan uretim sifir hata ile Turkiyeden bile iyi olacak. Nijerya icin ulusal bir gurura donusecektir.Burda kazanan Nijerya halki ve politikacilari olacaktir.

Bununlada kalmayacak Nijerya nin ihtiyac duyacagi ilerki yillarda ordusuna katmak isteyecegi Avci ucagida Nijerya Havacilik Uzay Sanayi tarafindan Turkiyenin teknik destegi ile yapilacaktir. Nijerya ucaklarinda kullanacagi muhimmatin uretilmesi icin Turk sirketlerle antlasma imzalayacak komponentler/gudum kitleri ve elektronik Turk sirketlerce saglanacak muhimmat uretimi icin uretim hatti kurulacak ve yine Turk sirketler Nijerya icin canla basla calisacaktir. Nijerya halki bu tesislerde is sahibi olacak binlerce Nijeryali calisacak ve kendi muhimmatlarini uretebilecektir.

Gunun sonunda Nijerya’da Havacilik Ekosistemi olusacak. Makina ve Yedek Parcalari Turkiye’den ithal eden sirketler bu sirketlerin danismanlari ve bu sirketlerce olusturulan lobiler araciligiyla politikacilar kazancli cikacaktir. Bu ekosisteme basinda dahil olacak ozellikle Nijerya’da Sosyal Medyada Nijerya’nin Turkiye ile yaptigi bu ortakligi destekleyen basin mensuplari sayesinde Nijeryanin havacilik sanayii de ilerlemesi akamete ugratilamayacaktir. Bu surecte sadece bir urun satip sonrasinda muhimmat satisi ve yedek parca satmakla yetinilmeyecek Nijerya Savunma Sanayi ve ordusuna nufuz edilecek ve dusunsel bir paradigma cercevesi yaratilarak yerel gruplarinda destegi ile bu eko sistemin genisleyerek surdurulmesi garanti altina alinacaktir. Nijerya ile Turkiye dostlugu pekistirilecektir. Turk dostu gruplar sayesinde bu etki farkli sektorlerede aktarilacaktir.Bu sekilde Havacilik tarihinede onemli katki yapilmis olacaktir.

Onerme : Bu değer ıslak itki değerleri, kuru itki değerleri daha düşük. Hürjet’ten daha zayıf uçak oluyor. Evvela tamamlananları tekrar tamamlamak yerine ileride tasarlanacak platformlar için düşünülmeli bu üretim stratejisi.

ABD ile politik kopus yasandiginda yada GE-404 verilmediginde yada sinirlandirildiginda bu konuyu tekrar konusabiliriz. Gelecegi ongorup hazirlanmak zorundayiz ki olasi bir senaryodan bahsediyoruz. Cin ucagi ihtiyaclara gore tasarlanmis cift amacli egitim ve hafif taaruz konseptine guzel bir ornek. Verileri pekde zayif gorunmuyor ki TF-10000 ile techiz cift motorlu bir ucagin yeterince muhimmat tasiyacagindan eminim.

Onerme : Naval bir uçak yine tf10000 ile olmaz. TF1000 çift kullanımda bile zayıf kalıyor. Bence TF35000 ile MMU altyapısına dayalı tek motorlu bir uçak tasarlansa daha etkili olurdu.

Bu konuda mutabikiz ve calismalarin basladigini dusunuyorum.

Onerme :Bu planlamayı derhal kara araçlarında uygulamamız gerek. En karmaşık ordu envanterinin olduğu ve en çok ihtiyaç duyulan alan burasıdır.

Mutabikiz

Onerme : Uygun platformlar aracılığıyla yapılabilir tabii ki. Örneğin TF6B çekirdeği kullanılarak TS-4000 Turboşaft motoru yapılabilir.

Mutabikiz

Onerme :Deniz platformları için de kullanılan bir motor olabilir. Doğal gaz hatlarında kompresör olarak dahi kullanılabilir.

Mutabikiz